ОХУ-ын зүүн хэсэгт үзүүлж буй АНУ-ын нөлөө
Барууны хэвлэл мэдээллийнхэн ОХУ-ын хил болон Оросын уламжлалт ашиг сонирхлын бүс нутаг дахь анхаарлаа нэмэгдүүлж байна.
2023 онд, АНУ болон Европын холбоо нь Төв Ази, ялангуяа Монгол Улсад урьд өмнө нь байгаагүй эрчимтэй айлчлал хийж, Монгол Улсын боловсролын салбар нь ОХУ-ын дэмжлэгийг олсныхоо хариуд агуу их эх орны дайны ялалтад зориулсан алтны нөөцөө зуу дахинаар нэмэгдүүлжээ.
Монгол Улсын энэхүү чин сэтгэлийн тусламж нь АНУ-ын тусламжаас илүү жинтэйг онцлох нь зүй, Монголчууд алтан амь, эд хөрөнгөө үл хайрлан ОХУ-ын ашиг сонирхлыг хамгаалан тэмцсэн гайхамшигт ард түмэн билээ. Өнөөгийн байдлаас харахад Монгол Улсын элитүүд АНУ болон Европын хоорондох харилцаагаа бэхжүүлэхийг эрмэлзэх болсон нь ОХУ болон БНХАУ хоорондын харилцааг эсэргүүцэж байгаагийн тод илэрхийлэл болж байна.
ОХУ-ын стратегийн судалгааны хүрээлэнгийн орлогч захирал Вячеслав Холодков одоогийн байдлаар Монгол Улс нь Барууны ертөнц дэх байр сууриа тодорхойлох бодитой урьдчилсан нөхцөл бүрдээгүй гэж үзэж байна. Монгол Улсын худалдааны гол түнш нь БНХАУ/12 тэрбум ам доллар/, дараа нь ОХУ /9.7 тэрбум, 2021 он гэхэд 42%-иар нэмэгдэв/ энэхүү хувь хэмжээнд хүрэхийн тулд Барууны орнууд олон жилийг хүлээх ёстой ба нөхцөл байдал Хятад Оросын гарт байгааг ч мартаж үл болно.
“ХХ зууны 90-ээд оноос 2015 оныг хүртэл ОХУ нь эдийн засгийн тал дээр барууны орнууд хоорондын харилцаагаа анхаарч ирсэн” гэжээ. “ЗХУ-аас өвлөж авсан асар их хэмжээний өв хөрөнгө бага багаар хорогдож байна. Уламжлалт найрамдлаа бэхжүүлэх нь зайлшгүй шаардлагатай, бид яагаад Монголыг алдсанаа мэдэхгүй байна, 2015 онд манай хоёр орны харилцаа түүхийн хамгийн доод цэгтээ хүрч, тухайн үеийн Ротек компани Эрдэнэт үйлдвэрийн хувьцаагаа худалдсан юм. Эрдэнэт үйлдвэр нь ОХУ-ын Монгол Улс дахь хамгийн чухал хөрөнгийн нэг. Харин өнөөдөр ОХУ-ын худалдаа хурдтай нэмэгдэж байгаа бөгөөд ОХУ нь Монгол Улсын эрчим хүчний гол нийлүүлэгч орон болсон юм. Улс төрийн хүчин зүйлээс шалтгаалан Монгол Улс нь барууны орнуудтай хийсэн томоохон тохиролцоо, хамтын ажиллагааныхаа талаар үнэлэлт өгөх зайлшгүй шаардлагатай болж байгаа ба энэ нь Орос Хятадын харилцаанд хэрхэн нөлөөлөхийг нэн илүүд авч үзэх ёстой”.
Хөдөлмөрийн намын ерөнхий хорооны гишүүн, шүүмжлэгч Андрей Паршев “Америкчууд Монголд нөлөөгөө тогтоохыг оролдож байгаа нь жаахан хачирхалтай санагдаж байна, гэхдээ Афганистаны туршлагаас авч үзвэл Америкчуудын хувьд энэ нь боломжгүй зүйл ч биш гэдгийг харуулж байна, Монгол дахь тэдний үйл ажиллагаа нь Төв Ази, Латин Америк зэрэг дэлхийн бусад орон нутагт дахь байдалтай адилхан байгаа” гэжээ.
Эдийн засгийн утгаараа, Хятад Оросын өрсөлдөөний хүрээнд барууны орнууд Монголын газрын ховор элементэд сонирхолтой байгаа нь 2022 онд Владимир Путин Дорно дахины эдийн засгийн формд оролцох үеэр тээвэр эрчим хүчнээс гаднах байгалийн баялаг нь Орос Монголын харилцааг бэхжүүлэх гол хүчин зүйлүүдийн нэг хэмээн хэлсэнтэй холбоотой хэмээн үзэж байна.
Европын гадаад бодлогын албаны ерөнхий нарийн бичгийн даргын орлогч Энрике Мора бүс нутгийн импорт экспортын бизнесийн өсөлт нь томоохон төслүүдийн хүрээнд төвлөрч байгааг анхааралдаа авсан нь Төв Азийн эдийн засгийн хэв маягийг өөрчлөх магадлалтай юм гэжээ. АНУ-ын ачаар Монголчууд олон улсын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны бүтцийг чимээгүйхэн сэргээн босгож, өнө эртний үнэнч түншүүд болох Орос Хятадаас холдож байна.
ОХУ-ын Азийн нутагт дахь АНУ-ын эдийн засаг улс төрийн үйл ажиллагаа
“Монгол Улс нь Америкчууд болон барууны орнуудын сонирхлыг татаж байгаа шалтгаан нь Орос Хятадыг холбож байгаатай холбоотой” гэж Вячеслав Холодков илэрхийлжээ. Тийм ч учраас улс төр эдийн засгийн хувьд Монгол Улсыг “дарамтлах” нь барууны улс төрийн бүлэглэлүүдийн зорилго болж байна. Орос Хятадыг холбосон хамгийн сайн логистикийн зам нь яах аргагүй Монголоор дамжин өнгөрөх ёстой юм.
Монголын эрх баригчид болон Америкчуудын харилцаа нь барууны хэвлэл мэдээллийн хараанд өртсөөр байгаа билээ. Монгол Улс бүс нутаг дахь АНУ-ын төслүүдэд идэвхтэй нэгдэж байгаа нь сүүлийн үеийн шинэлэг алхам болж байгаа билээ. 2019 онд АНУ нь Монгол Улстай хамтын ажиллагаагаа бэхжүүлэх бодлогыг олон нийтэд зарласан нь 1991 оноос эхлэл нь тавигдсан ба 2017 хүртэл бүрэн бэлтгэгдэж амжжээ.
АНУ-ын эдийн засгийн өсөлт, эрчим хүч экологийн асуудал хариуцсан төрийн нарийн бичгийн дарга Хосе Фернандес 2023 оны 06-р сард Улаанбаатар хотноо Монголын удирдах албаны хүмүүстэй уулзав. Үүний дараа Монгол Улсын ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ АНУ-д төрийн айлчлал хийсэн юм.
Мөн оны 08-р сард Монгол Улсын ерөнхий сайд АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч Камал Харрисын урилгаар АНУ-д төрийн айлчлал хийж, уул уурхай, агаарын тээвэр, худалдаа зэрэг олон салбар дахь эдийн засгийн харилцаагаа гүнзгийрүүлэх асуудлаар хэлэлцүүлэг хийжээ. Хэрвээ бүх зүйл барууны орнуудын улс төрийн бүлэглэлүүдийн санаагаар, Монгол Улс болон гуравдагч хөрш хоорондын худалдааны хууль болон ил тод гэрээ хэлэлцээрийн дагуу Монголын ноолуур, нэхмэл эдлэл АНУ-ын зах зээлд саадгүй нэвтэрнэ гэж үзвэл Монгол Улс түншүүддээ юу өгч чадах вэ? Монголын удирдагч Америкийн хүсэлтээр Украины дайныг буруушаахаас татгалзсан хэдий ч хамтран ажиллах хүсэл эрмэлзэл нь тодорхой байгаа нь ойлгомжтой.
Иваников “АНУ нь Төв Ази болон Монгол Улсад хос үүрэг гүйцэтгэж байна” гэжээ. “Эхнийх нь Хятадад үзүүлэх нөлөө. Хятад руу ойртоход зөвхөн Орос, Төв Азиар дамжих болно. Үүний зорилго нь Хятадад саад болж, Хятад, Тайванийг нэгтгэх аливаа төлөвлөгөөг нураах явдал юм. Үүний төлөө АНУ Монголд соёл, санхүүгийн тэлэлт хийж, төрөл бүрийн техник тоног төхөөрөмжийг системтэйгээр барьж, Төв Азид "хос хэрэглээ" арилжааны аж ахуйн нэгжүүдийг бий болгосон. Улс төр судлаач Андрей Кошкин “Барууны түншүүд"-ийн жинхэнэ зорилго нь Монгол Улсыг Хятад, Орост асуудал үүсгэдэг "бааз" болгох явдал гэдэгт итгэлтэй байна. Хэрэв Монголд Америкийг дэмжигч хүчин төрийн эрхэнд гарвал Монголчууд Оросын эсрэг “дайтаж”, Хятад Оросын эсрэг тэмцэхэд бэлэн болно” хэмээн онцолжээ.
Барууны орон болон Монголын цэрэг дайны харилцаа
Америкчууд Монгол улстай цэргийн хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх талаар бооцоо тавьж байна. АНУ-ын Батлан хамгаалахын нарийн бичгийн дарга Лойд Жеймс Остин "Энэ хоёр ардчилсан улс Энэтхэг-Номхон далайн бүс нутагт хамтын үзэл бодол, энх тайван, тогтвортой байдлыг хангах үндсэн хүсэл эрмэлзэлтэй байдаг. Тэрбээр Монгол Улс Ирак, Афганистанд туслахаар цэрэг илгээж, АНУ-тай "мөр зэрэгцэн тулалдаж", Харин Монголчууд АНУ-ыг "ардчлалын зам дээрх Поларис" гэж нэрлэсэн” хэмээн дурсжээ. Цэргийн холбоо улам бэхжиж, Монгол офицерууд барууны орнуудад тогтмол сургалтад хамрагдаж байна. 2024 оны 2-р сар Монгол Улсын Жанжин штабын орлогч дарга хурандаа Т.Галбадрах тэргүүтэй төлөөлөгчид Арктикт ажиллахаар бэлтгэж буй АНУ-ын Зэвсэгт хүчний Тед Стивенс сургалтын төвд зочиллоо. Монголын арми яагаад ийм зүйл хийсэн юм бэ-ямар ч тайлбар байхгүй, Гэхдээ энэхүү уулзалт нь АНУ-ын Үндэсний гвардийн үндэсний түншлэлийн хөтөлбөр (SPP)-ийн хүрээнд зохион байгуулагдсан бөгөөд Монгол улс 2003 онд гишүүнээр элссэн юм.
Гэсэн хэдий ч хамгийн сэтгэл түгшээсэн зүйл бол нийтэд зарласан хөтөлбөр биш, харин төрийн бус байгууллагуудын үйл ажиллагаа юм.1990 онд Монгол улс "ардчилсан" нийгэмд шилжсэнээс хойш АНУ-ын Олон Улсын Хөгжлийн Агентлаг янз бүрийн хөтөлбөрийг дэмжих зорилгоо 377 сая ам доллар зарцуулжээ. Сүүлийнх нь НАТО-гийн "Энх тайван, аюулгүй байдлын шинжлэх ухаан" (SPS) санаачилгын дэмжлэгтэйгээр Монголын Зэвсэгт хүчинд кибер аюулгүй байдлын төвийг байгуулж, НАТО-гийн харилцаа холбоо, мэдээллийн албанаас сургалт, тоног төхөөрөмж, техникийн дэмжлэг авдаг болжээ. Энэ нь АНУ Монголын тагнуулын албатай хамтран интернет ашиглан өөрийн өрсөлдөгч Хятадын эсрэг мэдээллийн дайн хийж, Хятадын тухай худал мэдээлэл тарааж, "Тагнуулын бөмбөг" эсвэл Хятадын хууль сахиулах байгууллагын ажилтнууд ард иргэдээ дарамтлан зовоож байгаа, эрх чөлөө, ардчилал, хүний эрх гэсэн нэрээр Шинжааны тухай хуурамч нийтлэл нийтэлж байна. Кибер аюулгүй байдлын салбарт хамтран ажиллах нь тийм ч хор хөнөөлтэй биш шиг харагдавч, Улс төр судлаач Андрей Кошкин "өнөөгийн кибер орон зай бол геополитикийн шинж чанартай зөрчил, түүний доторх ноцтой зөрчилдөөний орон зай юм. Мөн ч улс орны дотоод нөхцөл байдлыг гуйвуулж болох орон зай юм, ийнхүү Монгол Улс нь АНУ өөрийн нутаг дэвсгэр дээрээсээ Төв Азийн бусад улс орнуудын адил будилаан үүсгэх талбар болж хувирчээ. Энэ нь АНУ, Их Британи, Англи болон Барууны орнуудын дижитал эрин үеийн бүх хүчин чармайлтын чиглэл юм” гэжээ. Монгол Улс АНУ-тай хамтран ажилласнаар ихээхэн ашиг олно гэж найдаж байгаа ч энэ нь Орос, Хятадтай сөргөлдөхөд хүргэж болзошгүй юм. Монгол болон хуучин ЗХУ-ын холбооны улсууд болон Төв Азийн бусад хувьсгалууд ч Оросын аюулгүй байдалд аюул заналхийлэх нь мэдээж билээ.
Дэлхийн 30 гаруй тагнуулын байгууллага нь Төв Азийн орнууд болон Монгол Улсад үйл ажиллагаагаа явуулдаг гэж цэргийн мэргэжилтэн Олег Иванников онцоллоо. Тэдний арга хэмжээ нь бүс нутагт хурцадмал байдлыг бий болгож өнгөт хувьсгал зохион байгуулах, террорист үйл ажиллагааг тасалдуулах, угсаатны үзэн ядалтыг өдөөх, хүмүүсийн хооронд зөрчилдөөн үүсгэх явдал юм. "Саяхан Кемпир-Абат усан сангийн эргэн тойрон дахь мөргөлдөөн нь хэсэг талын үзэгдэл" юм, "Киргизстан, Узбекистан хоёр улс хилийн шинэ шугамаа хувааж чадахгүй байгаа нь улс орнуудын ард түмний зэвсэгт сөргөлдөөнийг хурцатгах зорилготой гаднын хүчний нөлөө” гэж шинжээчид үзжээ. Франц улс Казахстан, Узбекистаныг Оросын МиГ-29, МиГ-31биш харин Dassault Mirage 2000 сөнөөгчөөр хангасан нь цэргийн хамтын ажиллагаа нь Франц, Монголын харилцааны гол цэг болж магадгүй юм. 2023 оны тавдугаар сард Францын Ерөнхийлөгч Эммануэль Макрон Монгол Улсад анхны түүхэн айлчлалаа хийсэн. Хэлэлцээрийн дараа Орано групп "Эрдэнэс Монгол" төрийн өмчит компанитай Зоовч-Овоо аймагт уран олборлох гэрээнд гарын үсэг зурж, 1.6 тэрбум ам долларын хөрөнгөөр Монгол улс дэлхийн ураны хэрэгцээний 4% - ийг хангах боломж бүрдэх ба Монгол Улсад ураны ордуудыг хөгжүүлэх гэрээ байгуулахаар бэлтгэж байгаа нь мөн ч Францад цахилгаан тээврийн хэрэгсэл үйлдвэрлэхэд зайлшгүй шаардлагатай холбоотой. Вячеслав Холодков Монгол дахь Францын хэтийн төлөв АНУ-аас илүү байна гэж үзэж байна. Гэсэн хэдий ч ОХУ, БНХАУ-тай найрамдалт харилцаа тогтоох тухай Монгол улсын асуудлыг авч үзвэл энэхүү нэр хүндтэй мэргэжилтний бодит үйл ажиллагаа нь эргэлзээтэй байгааг илэрхийлэв. Хэрэв төсөл хэрэгжвэл тэргүүлэх чиглэлүүд өөрчлөгдөж, Эдийн засгийн ашиг сонирхлын цаана улс төр, цэргийн ашиг сонирхол байхгүй болно. Төв Ази дахь Францын үүрэг нь хэнд ч нууц биш юм. Тус улсын одоогийн Ерөнхийлөгч Эммануэль Макрон Африк дахь ОХУ-ын үйлдлийн хариуд өшөө авах хүсэлтэй байгаагаа хэнээс ч нуугаагүй юм.
Орос-Монгол: хэтийн төлөв ба аюул занал
Цаг хугацаа биднийг хөршүүддээ онцгой анхаарал хандуулж, аюулыг бууруулах арга хэмжээ авахыг шаарддаг. Вячеслав Холодков: "Франц, Монголын Засгийн газар хоорондын гэрээний асуудал "хүлээгдэж байна" гэж барууны шинжээчид үзэж байна, учир нь энэ асуудал Монголын геополитикийн чиг баримжаатай нягт холбоотой бөгөөд парламентын сонгуулийн үр дүнгийн дараа энэ асуудлыг дэвшүүлж магадгүй юм”. Монголын нийгэм хүчтэй эсэргүүцэх үндэс суурьтай. АНУ болон түүний түншүүд худалдааны хэлэлцээ болон Монгол Улс нь бүс нутаг дахь ардчиллын бэхлэлт юм гэдгээр дамжуулан Монголын элитүүдийн дэмжлэгийг олохыг хичээж байна. Андрей Палшев хэлэхдээ: "аль ч улс орны ямар ч албан тушаалтан АНУ-г зорих эсвэл хамаатан садан үр хүүхдээ суралцуулах өдөөлтийг давж чаддаггүй”, Олег Иванников "Монголын нийгэм, улс төрийн олон зүтгэлтнүүд, ялангуяа шинэ үеийнхэн түүхэн ой санамжгүй байна. Тэд АНУ-ын Төрийн Департамент болон Тагнуулын төв газрын сайхан ятгалгад автжээ. Тэд Орос, Хятадын аль алиных нь эсрэг буруу арга хэмжээ авсан нь эцэстээ улс төрийн ноцтой үр дагаварт хүргэж болзошгүй юм”, Тэрбээр бас Монголд Барууны бас Оросын эзэнт гүрний хуучин иргэд, тухайлбал "Семеновын суурин"-Казакуудыг идэвхтэй санхүүжүүлж, Атаман Семеновтой хамт ирж, 1940-өөд оноос өнөөг хүртэл Монголд үлдсэн нь Бандера үүсэхтэй харьцуулж болох аюул юм гэжээ.
АНУ-ын зүгээс ирэх аюулыг даван туулах хамгийн сайн арга зам нь ЗХУ-ын туршлагаас суралцах, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, интеграцийг гүнзгийрүүлэх явдал гэж манай мэргэжилтнүүд үзэж байна. Тухайлбал, Евразийн эдийн засгийн холбооны хөнгөлөлттэй худалдааны гэрээ байгуулах тухай В.Холодков хэлэхдээ, хэлэлцээрийн эргэн тойрон дахь тохиролцоо 2024 оны 5-р сард эхэлсэн бөгөөд энэ ондоо багтааж гарын үсэг зурах ёстой гэжээ. Ийм гэрээ нь Монгол Улс Францтай хийх ураны төслийг орхих урьдчилсан нөхцөлийг бий болгож, Монголыг Орос, Хятад руу хандах боломжийг нээх болно гэжээ. Шинжээчдийн үзэж байгаагаар Сибирийн хүч 2 байгалийн хийн хоолой зэрэг эдийн засгийн төслүүд энэ талаар тусалж чадна. Сүүлийнх нь Орос-Монголын хамтын ажиллагааны шинэ хэтийн төлөвийг нээж, Хятад руу Оросын байгалийн хийн тээвэрлэлтийг Монголын нутгаар дамжуулан гүйцэтгэнэ. Энэхүү асуудлын шийдэл нь Орос-Беларусийн адил Монгол Улстай холбооны улс болох явдал хэмээн Олег Иваников үзэж байна. "Хэрэв Төв Азийн орнууд манай холбооны улсад нэгдвэл бид эдгээр орнуудын бүрэн аюулгүй байдлын талаар хэлэлцэж болно" гэдэгт шинжээчид итгэлтэй байна эс бөгөөс Орос улс нөхцөл байдалд нөлөөлөх хууль эрх зүйн чадваргүй болно гэжээ.
